‘What’s it going to be then, eh?’
There was me, that is Alex, and my three droogs, that is Pete, Georgie, and Dim, Dim being really dim, and we sat in the Korova Milkbar making up our rassoodocks what to do with the evening, a flip dark chill winter bastard though dry. The Korova Milkbar was a milk-plus mesto, and you may, O my brothers, have forgotten what these mestos were like, things changing so skorry these days and everybody very quick to forget, newspapers not being read much neither. Well, what they sold there was milk plus something else. They had no licence for selling liquor, but there was no law yet against prodding some of the new vesches which they used to put into the old moloko, so you could peet it with velocet or synthemesc or drencrom or one or two other vesches which would give you a nice quiet horrorshow fifteen minutes admiring Bog And All His Holy Angels and Saints in your left shoe with lights bursting all over your mozg. Or you could peet milk with knives in it, as we used to say, and this would sharpen you up and make you ready for a bit of dirty twenty-to-one, and that was what we were peeting this evening I’m starting off the story with.

© Penguin Random House Company, 1962

Alex is nog maar vijftien jaar oud, maar hij heeft al het een en ander meegemaakt. Hij woont in een stad ergens in Engeland. Maar het is wel een ander Engeland dan het land dat we kennen van de film of uit de boeken. De staat wordt geregeerd door anonieme leiders, steden zijn verworden tot onherbergzame oorden waar bendes en corrupte politiemensen de dienst uitmaken. En één van die bendes is de bende van Alex. Hij is de onbetwiste leider – ondanks zijn jeugdige leeftijd – en hij heeft drie maatjes die hem in alles gehoorzamen: Georgie, Dim en Pete. Vaak hangen ze rond in de Korova Milkbar, waar ze melk drinken, maar die melk is dan wel aangelengd met zware drugs. Hun inkomsten krijgen ze uit diefstal en inbraak, maar voor een verkrachting of een moord draaien ze hun hand ook niet om.
Alex is op de een of andere manier toch ook wel een intellectueel: hij is dol op klassieke muziek, en dan vooral op Beethoven (Ludwig Van, noemt hij de componist liefdevol). Daarnaast spreekt hij statig Engels; hij klinkt soms als een tijdgenoot van Shakespeare; zelfs als hij iemand in elkaar slaat spreekt hij nog van ‘thou’ en ‘thy’.
Maar bij een inbraak in een sjiek landhuis gaat het behoorlijk mis: Alex en zijn vrienden weten geen maat te houden. Later, bij een volgende inbraak waarbij ook weer heel veel geweld gebruikt wordt, wordt Alex verraden door zijn kornuiten. Hij wordt gearresteerd en de psychiaters en doctoren gebruiken vervolgens allerlei middelen om Alex weer op het juiste spoor te zetten: medicijnen, elektroshock therapieën en injecties.
Het is de vraag of dat gaat lukken …

ERK Niveau:

C1

Schrijver:

Anthony Burgess

Jaar van uitgave:

1962

Aantal pagina's:

149

Tijd waarin het verhaal zich afspeelt:

In een niet nader bepaalde toekomst.

Plaats van handeling:

UK, een niet nader genoemde stad

Bijzonderheden:

Een roman in 3 delen met 7 hoofdstukken per deel; met vaak zeer afwijkende woorden (in een door Burgess verzonnen taal).
In het Nederlands heet het boek ‘Boze jongens’.

IS HET BOEK VOOR JOU INTERESSANT?

‘A Clockwork Orange’ is een naargeestig boek met wrede karakters. Burgess schildert in deze roman een uitzichtloze wereld, waar chaos en geweld het hebben gewonnen van redelijkheid en medemenselijkheid. Voor de lezer die geïnteresseerd is in anti-utopische voorspellingen, is ‘A Clockwork Orange’ zeker een aanrader; het is een belangrijke roman. Maar je moet wel voorbereid zijn op het nodige (en altijd zinloze) geweld.

WAT MOET JE WETEN?

Anthony Burgess werd uiteraard beïnvloed door andere boeken in dit (dystopische) genre: 1984, Brave New World en de sciencefictionboeken van H.G. Wells. Maar hij was ook op zijn hoede voor de ontwikkelingen in de Sovjet Unie. Hij had bij een bezoek aan dat land met eigen ogen gezien hoe burgers werden behandeld, hoe de staat een soort anarchie kweekte door repressie en corruptie, en hij wist van de medische experimenten die er in Rusland met mensen werden gedaan.
Het zou goed zijn wanneer je je enigszins inleest in deze materie: de tijd waarin het boek geschreven werd – de tijd van de Koude Oorlog – was bepalend voor de teneur van de roman.

DE TAAL

De taal van ‘A Clockwork Orange’ zal voor veel lezers het grootste struikelblok blijken te zijn om de roman te kunnen waarderen. Waar Orwell in 1984 nog een gedeeltelijk nieuwe taal introduceerde met een beperkt aantal woorden (‘Newspeak’), heeft Burgess zijn roman doorspekt met ‘Nadsat’, de straattaal die gesproken wordt door Alex en zijn ‘droogs’. Omdat Alex de verteller is, is het verhaal ook geschreven in dit ‘Nadsat’. Soms doet de taal denken aan een combinatie van Engels en Russisch: Burgess gebruikte soms (delen van) Russische woorden voor zijn ‘Nadsat’. De lezer zal de betekenis van de woorden moeten afleiden uit de context. Zoiets is een nuttige leesstrategie: ‘… and we sat in the Korova Milkbar making up our rassoodocks what to do …’
Verder is de taal die Alex spreekt/schrijft nogal plechtig. Zijn taal is de taal van William Shakespeare en de plechtige Tale Kanaäns (de taal van de King James’ Bible uit 1603).

DE TAAL EN HET VERHAAL

‘A Clockwork Orange’ is een boek over dood en geweld, over anarchie en naargeestigheid, maar het is ook een psychologische roman die elke lezer aan het denken zal zetten. Is dit waar de samenleving naar toe gaat? Iedereen kent de eindtijdverhalen uit de literatuur, films of TV-series, waarin de steden een survival of the fittest laten zien. Sinds de publicatie van het boek in 1962 is dat geenszins verbeterd. Vandaar dat ‘A Clockwork Orange’ na al die jaren nog een zeer actueel boek is gebleven.
De taal van de roman zal voor veel lezers een struikelblok zijn. De zelfverzonnen taal, ‘Nadsat’, die Burgess zijn hoofdpersoon laat spreken is een lastig te ontcijferen brabbeltaaltje van fantasiewoorden en een eigenaardig soort Russisch.
Op grond van deze eigenschappen is ‘A Clockwork Orange’ een roman met een literair niveau C 5c en een taal-(ERK-)niveau C1.

Schrijfstijl:

Burgess laat Alex een plechtig soort Engels combineren met ‘Nadsat’, wat leidt tot een macaber soort humor. Als Alex één van zijn gruweldaden beschrijft beschrijft hij dat als volgt: ‘I got up on to my nogas, and there was this nasty vindictive starry forella with her wattles ashake and grunting as she tried to lever herself up from the floor, so I gave her a malenky fair kick in the litso, and she didn’t like that, crying: ‘Waaaaah,’ and you could viddy her veiny mottled litso going purple where I’d landed her the old noga.’
Het blijft lastig lezen, maar na enige oefening zul je zeker veel woorden herkennen. De vreemde woorden vermommen de betekenis misschien een beetje, maar je begrijpt meestal wel wat voor afschuwelijks er beschreven wordt …

Actie:

Het boek zit vol actie. Met name het eerste deel waarin Alex de beest uithangt met zijn vrienden, is een uitbarsting van geweld en agressie. De andere delen zorgen meer voor een evenwicht, wanneer de achtergronden van het systeem en de mogelijke geneesmethoden voor figuren zoals Alex worden toegelicht. Maar ook deze delen kennen de nodige spanning en actie; in de eerste plaats omdat er met Alex wordt gedaan wat hij anderen heeft aangedaan (het Bijbelse ‘oog om oog, tand om tand’ geldt hier zeker) en ten tweede omdat het lang onduidelijk blijft in hoeverre Alex veranderd is door de behandeling.

Tijd:

Het verhaal speelt zich af in een niet al te verre toekomst. De technologie is niet verder voortgeschreden, maar de overheid heeft juist de tijd teruggedraaid door een zware repressie van het individu. Het verhaal had zich ook bij wijze van spreken in de Middeleeuwen kunnen afspelen.
Het verhaal wordt chronologisch verteld en het speelt zich over een periode van een paar jaar af. Er zijn vrijwel geen flashbacks (behalve wanneer Alex later terugdenkt aan de inval in het huis van F. Alexander).

Plaats:

De dystopische roman ‘A Clockwork Orange’ speelt zich af in een Engelse stad die verder niet bij naam wordt genoemd.

Verhaallijn:

De roman gaat over het karakter Alex en hoe dit karakter zich ontwikkelt. Allereerst is er de agressieve Alex: een dief, een bruut en een moordenaar. Voor niemand heeft hij warme gevoelens: niet voor zijn ouders, niet voor zijn vrienden, niet voor zijn vriendinnen. Pas wanneer hem tijdens de behandeling hetzelfde wordt aangedaan wat hij anderen heeft aangedaan, komt er een kentering in zijn karakter. Onzeker blijft nog lange tijd hoe die veranderde Alex er uiteindelijk uit zal komen.
De roman behandelt de rol van de overheid aan de hand van een individu. Het verhaal gaat over het overleven van individuen en groepen in een levensgevaarlijke samenleving en welke rol de overheid hierin speelt; het lijkt alsof de overheid zich vrijwel volledig heeft teruggetrokken uit de steden en pas in actie komt, wanneer er min of meer toevallig een individu in haar handen valt, waarmee dan weer te experimenteren valt.

Verteller:

De (ik-)verteller van het verhaal is Alex, een vijftienjarige jongen die vertelt over zijn leven. Hij vertelt het verhaal twee jaar later, wanneer hij zeventien is. Alex is een zeer onbetrouwbare verteller, misschien wel één van de onbetrouwbaarste vertellers uit de literatuur: we weten als lezer zelden wat hem beweegt en in hoeverre hij uiteindelijk zijn leven betert.

Hoofdkarakters:

Er is één hoofdkarakter in het verhaal:
• Alex. Aan het begin van het verhaal – een verhaal dat hij zelf vertelt – is Alex vijftien, aan het eind is hij zeventien. Alex is een gewelddadige jongen, een dief, een verslaafde en een moordenaar. Hij gaat letterlijk over lijken om zijn leven enigszins comfortabel te krijgen. Hij heeft geen gevoelens van liefde of vriendschap. Zijn ouders veracht hij, zijn vrienden (‘droogs’) behandelt hij als knechtjes, jonge vrouwen zijn seksobjecten voor hem. De enige reden waarom de lezer hem zou willen volgen, is dat hij later een koekje van eigen deeg krijgt. En dan is het de vraag of hij echt zal veranderen door wat er met hem gebeurt.

Bijfiguren:

Er is een beperkt aantal belangrijke bijfiguren:
• De maatjes van Alex: Pete, Georgie en Dim;
• F. Alexander: de wetenschapper en schrijver. Alex ontdekt later dat hij het is wiens huis ze zijn binnengevallen;
• De Minister of the Interior: degene die beslist over de behandeling van overtreders (zoals Alex). Hij bepaalt of iemand een elektroshockbehandeling krijgt (volgens de zogenaamde ‘Ludovico Technique’).

Website:

A Clockwork Orange

Film:

‘A Clockwork Orange’ is in 1971 verfilmd door Stanley Kubrick. De film was een groot succes, maar hij werd (en wordt) ook vaak gezien als een schokkende verfilming van het vele en expliciete geweld uit de roman.

Overig:

‘A Clockwork Orange’ is een roman in 21 hoofdstukken. Oorspronkelijk werd het in de USA uitgegeven zonder het laatste hoofdstuk. Ook in de latere verfilming werd het laatste hoofdstuk niet gebruikt.
Zowel het boek als de film werden soms gecensureerd; veel scholen in de USA haalden het boek uit hun bibliotheken.
Er waren veel toneelbewerkingen van de roman. In muziek – met name in de popmuziek – wordt de roman (of fragmenten ervan) heel vaak geciteerd (bijvoorbeeld door David Bowie, Heaven 17, Echo and the Bunnymen, Blur, Sepultura, Slipknot en Rihanna.

Link naar pagina over auteur

-->Informatie over Anthony Burgess.

Leessuggesties:

Als je dit een mooi boek vond, zou je ook kunnen lezen:
• Nineteen Eighty-four (1984) van George Orwell
• Fahrenheit 451 van Ray Bradbury
• This Perfect Day van Ira Levin

Citaat:

‘And then, before he told me, I knew what it was. The old ptitsa who had all the kots and koshkas had passed on to a better world in one of the city hospitals. I’d cracked her a bit too hard.’ (p.60)

Vragen over het boek:

1. Analyseer, aan de hand van een drietal fragmenten uit de tekst, welke kritiek Burgess heeft op de samenleving die hij beschrijft.
2. Alex is een behoorlijk verdorven karakter. Soms zijn boeven en schelmen erg populair bij lezers. Is dat in het geval van Alex ook het geval? Hoe komt dit volgens jou?
3. In welk opzicht is de inval in het huis van F. Alexander bepalend voor het verdere leven van Alex?
4. Als je kijkt naar de samenleving waarin de karakters wonen en naar de overheid in het land van deze karakters, wat is dan het vooruitzicht wat zij hebben volgens jou? Maak je antwoord duidelijk met behulp van een tweetal voorbeelden uit de tekst.